Part VI.C. Texts (28/32)

28. Radulphus Brito, [ca. 1300 ?]

 

Questiones super librum De anima, édition partielle : l. III par W. Fauser ; éd. l. I et une partie du l. II par S. de Boer (voir Bibliographie).

Radulphus Brito fut un maître ès arts important (‘the last of the great arts masters’, comme l’a dit Sten Ebbesen) et l’auteur de nombreux commentaires sur la grammaire et la logique, mais aussi sur les Parva mathematicalia, la Physique, la Métaphysique, les Meteorologica, les Meteora et le De anima, tous sous forme de questions disputées.

Le commentaire sous forme de questions disputées de Radulphus Brito sur le De anima a été conservé dans 9 manuscrits (voir De Boer, p. 266, et Sirridge, p. 49 n. 9). Le nombre des questions varie ; aux 44 questions communes, le ms Vat. lat. 3061 ajoute la question 45 sur le nombre des sens intérieurs, que l’on trouve aussi dans Paris BnF lat. 14705 ; dans certains mss deux autres questions ont été ajoutées (informations fournies par Costantino Marmo).

Il s’agit d’une rédaction par le maître et non d’une reportatio, comme le semble le confirmer le colophon dans le ms. Paris, BnF lat. 12971 (f. 39vb) : « Expliciunt questiones super librum de anima complete et edite a magistro Radulpho Britone. Deo gracias ».

Brito consacre deux questions au sens commun : sur la perception du fait que nous percevons (pourtant peu discuté auparavant) et sur l’unité du sens commun ; elles sont suivies d’une question sur la phantasia. En outre, dans la question 45 le sens commun est évidemment mentionné comme un des cinq sens intérieurs.

Le texte donné ici est basé sur le ms. Paris, BnF lat. 14705 f. 112r-113v (et comparé avec le ms. Vat. lat. 3061) pour les questions 42 et 43; pour la question 45 je reprends (en le remerciant) le texte établi par Costantino Marmo, basé sur ce ms et le ms Vat. lat. 3061.

 

TEXTE :

(qu. 42) Consequenter queritur utrum eodem sensu quo sentimus sentiamus nos sentire, sicut utrum visu sentiamus nos videre.

Arguitur quod non, primo auctoritate Philosophi iuxta (?) <De> sompno et vigilia1 qui vult quod sensus communis habet percipere omnes immutationes sensuum particularium, ergo vult quod non sensibilia nos sentire sensu particulari, sed sensu communi.

Item, illud quod per se a sensu particulari percipitur est suum obiectum vel habens rationem sui obiecti ; modo sensus particularis non est obiectum eius nec habens rationem sui obiecti, sicut visio non est color nec habens rationem coloris ; et sicut dicit de visu, sic intelligendo de aliis sensibus particularibus ; ergo album particulare non potest percipi sua sensatione.

Item, sensus non potest esse susceptivus plurium obiectorum ; modo sensatio sensus particularis et eius obiectum sunt diversa, sicut visio et color ; ergo ab uno sensu particulari non possunt illa cognosci. Maior patet quia distinctio potentiarum est secundum distinctionem obiectorum. Minor patet de se.

In oppositum est Philosophus in littera2, quia ipse solvit rationes probantes quod non eodem sensu sensibilium et sentimus nos sentire ; modo hoc non faceret nisi intentio sua esset quod sensus particularis suam sensationem sentiret.

(solution)

De ista questione opinio communis est quod sensus communis est qui habet cognoscere suam sensationem sensuum particularium et nullo modo sensus particularis habet hoc facere nisi pro tanto quia est coniunctus cum sensu communi ; et hec est intentio omnium expositorum Aristotelis.

Aliter tamen dico secundum quod videtur esse de intentione Aristotelis, quia sensus particularis habet cognoscere suam sensationem et illud probo per rationem Philosophi in littera ; et per istam rationem reprobatur ista opinio que ponit quod sensus communis solus sentit suam sensationem sensuum particularium, quia aut sensus particularis sentit suam sensationem, sicut visus sentit suam sensationem, aut alius sonus (lege sensus) ; si dicatur quod sensus particularis, habeo propositum ; si dicatur quod non, sed alius sensus, puta sensus communis, queratur de ista sensatione sensus communis utrum iste sensus communis percipiat suam sensationem quam sensus particularis sentit vel aliam ; si dicatur quod sensus communis percipiat istam sensationem, eadem ratione fuit standum in primo, scilicet in sensu particulari, quia iste percipit suam sensationem.

Et ratio huius est quia aliqui voluerunt hoc solvere et dicunt quod non eadem ratione fuit standum in sensu particulari et in sensu communi, quia sensus communis est superior ad sensum particularem. Sed istud non verum, quia sicut unus istorum, scilicet sensus particularis est virtus organica, ita alter, et ita qua ratione sensus communis potest convertere se ad suam sensationem vel operationem et ipsam cognoscere, eadem ratione sensus particularis. Si dicatur quod alius sensus percipit sensationem istam quam sensus communis, queram de ista sensatione alterius sensus, an ille sensus percipit suam sensationem an alius ; si idem, eadem ratione standum fuit in primo, quia omnes sensus conveniunt in hoc quod sunt virtutes organice ; si autem alius, queratur de illa alio utrum sentit suam sensationem an alius, et sic est processus in infinitum in entibus, quod est inconveniens, vel est standum in primo ; ergo sensus particularis cognoscit suam sensationem.

Nec verum quod aliqui dicunt quod non est procedere in infinitum in sensibus, sed est status in intellectu, quia nec dicunt intellectus percipit sensationem sensuum particularium et suam intellectionem. Istud non verum, quia intellectus non percipit sensibile sub illa dispositione sub qua est sensibile, ymmo nec est abstractum per intellectum agentem ; modo sensatio cuiuslibet sensus est sensibilis, ergo intellectus non potest percipere sensationem alterius sensus nec sensibilis est.

Iterum, licet in homine sit virtus superior, sicut intellectus potest intelligere suam intellectionem et sensationem sensuum omnium particularium, tamen in brutis non est talis virtus superior que hoc facit, et tamen bruta bene percipiunt suas sensationes ; ergo intellectus non est ratio qua percipit (lege percipiunt ?) sensationem sensuum particularium.

Item, istud videtur esse ex intentione Philosophi expresse quod sensus particularis sentit suam sensationem, quia ipse primo arguit ad unam partem istius questionis, deinde arguit ad aliam et postea solvit ad rationem quam probat, quod sensus (112rb) particularis non sentit suam sensationem ; modo istud non faceret nisi intenderet quod sensus particularis suam sensationem sentit.

Item, quarto Metaphisice3 dicit Philosophus expresse quod licet aliquis sensus possit decipi circa suum obiectum proprium propter indispositionem organi, tamen de sua passione non decipitur ; et intendit de sua passione id est de sua intellectione (intentione ? V) ; unde licet gustus iudicet dulce esse amarum aliquando et sic decipitur circa suum proprium obiectum aliquando, tamen non decipitur quin sentiat se sentire amarum ; ergo vult quod sensus particularis sentiat suam sensationem.

Sed contra istud aliquis obiceret, quia nulla virtus extensa extensione sui organi potest reflectere se supra se, quia illud est supra se conversivum est immateriale et abstractus ; et ideo virtus organica non potest se reflectere supra se ; modo sensus particularis est virtus organica, ergo non potest percipere suam sensationem, et ista est ratio expositoris ; et alie rationes sue reducuntur ad istam.

Notandum (Dicendum V) est quod aliqua virtus organica sicut sensus particularis potest redire supra se reditione incompleta, et hoc vult Proclus4 quod nulla virtus organica potest redire supra suam essentiam reditione completa ; et ideo potest aliqua virtus organica cognoscere aliquid sui licet incomplete, ita quod sua operatio non lateat ipsum. Verum est quod suam substantiam non habet cognoscere, sed suam operationem cognoscit aliqualiter.

Sed est notandum propter solutionem rationum quod sensus particularis potest dupliciter considerari ; uno modo potest considerari in comparatione ad suum obiectum, et sic sentit suum obiectum et non suam sensationem, sicut visus colorem aliquo modo potest considerari nec tamen immutare sensum communem, quia omnis immutatio in sensu particulari terminatur ad sensum communem ; et sic sensus particularis sentit suam sensationem, quia omne quod recipitur in cognoscente recipitur per cognitionem ; cum ergo virtus sensitiva sit cognitiva sensationis in ipsa recepte, oportet quod recipiat scilicet (?) particularia ab ipso sensu (V : cum igitur virtus cognoscitiva sua sensatione recepta in sensu a? d? cognitione) et sic cognoscit suam sensationem secundum quod habet immutare sensum communem.

Nec est simile quod novus expositor5 adducit, quod si splendor ab aqua repercuteret ad pariem et paries haberet virtutem visivam, non perciperetur a pariete, sed perciperetur ut est in aqua ; ita sensatio que est recepta in sensu particulari non cognoscitur ab ipso sed eius obiectum solum.

Notandum quod si paries haberet virtutem visivam, credo quod perciperet istam splendorem, quia quicquid recipitur in cognoscente, recipitur in cognoscendo vel per cognitionem, et quia virtus organica est cognoscens, ideo quicquid recipit, recipit cognitive secundum quod visiva est, quia organum visus ratione qua est corpus tensum et politum potest recipere aliqua non cognitive, sicut aliquam ymaginem.

Et tunc dices nos dicimus communiter quod due sunt operationes sensus communis : una est ponere differentiam inter sensibilia diversorum sensuum particularium et alia est cognoscere sensationem sensuum particularium.

Notandum (Dico V) quod sensus communis habet percipere omnia que percipiuntur a sensibus particularibus, quia immutationes que sunt in sensibus particularibus terminantur ad sensum communem, sicut omnes linee ducte a[d] circumferentia ad centrum terminantur ; et ideo, licet sensus particularis cognoscat suam sensationem et sensus communis omnes istas sensationes sensuum particularium cognoscat, quia ista sunt aliud (?; V quia ista sentiat in sensu?), non stat in sensu particulari quia quicquid cognoscit virtus inferior, cognoscit et virtus superior ; et ideo virtus communis istas sensationes cognoscit ; sed propria operatio sensus communis est ponere differentiam inter sensationem (lege -nes) sensuum particularium. Unde Philopsophus non excludit quin sensus communis posset percipere sensationem sensuum particularium ; tamen est alia communis opinio, qua est propria, quam Philosophus investigat, id est ista que dicta est, scilicet percipere sensationem sensuum particularium non est propria operatio eius, quia istud competit sensibus particularibus.

Et ad confirmationem istius operationis potest adduci experientia, quia videmus ad sensum quod aliquis studens vel aliquid aliud faciens diligenter, quamvis aliquid transeat ante oculos eius, ipse non videt illud ; et hoc est quia ipse non advertit se immutari a tali specie visibili, modo istud non esset nisi sensus particularis suam cognitionem sive sensationem cognosceret ; et constat ?? quod species visibilis se facit in oculo ; quare etc.

Tunc ad rationes. Ad primam […]
Ad aliam, contra : […]
Ad aliam, contra : […]
Ad auctoritatem expositoris dicendum est quod Philosophus determinat expresse in littera ; ideo etc. ; quare ratio non valet.

 

(qu. 43)

Consequenter queritur utrum sensus communis sit unus sensus.

Arguitur quod non, quia unus sensus est discretivus unius contrarietatis, sed sensus communis non est discretivus unius contrarietatis, quare etc. Maior patet per habitum superius, minor patet quia sensus communis est perceptivus albi et nigri, calidi et frigidi et sic de aliis sensibus (lege sensibilibus).

Item, unus sensus habet unum obiectum, sed sensus communis non habet unum obiectum, quare etc. Maior patet (112va) quia unitas potentie est ex unitate sui obiecti. Minor patet quia sensus communis habet cognoscere album et nogrum, calidum et frigidum et sic de aliis.

Item, idem numero non potest immutari diversis immutacionibus simul, sed sensus communis immutatur simul diversis immutacionibus, ergo non est unus sensus. Maior patet, quia contraria non possunt esse simul in eodem numero ; minor patet, quia sensus communis immutatur albo et nigro ; modo iste immutationes albi et nigri sunt contrarie et diverse ; cuius probatio est quia si contrarie sunt cause, et effectus eorum contrarii ; modo album et nigrum que sunt causa immutationis albi et nigri sunt contraria ; ergo immutationes albi et nigri sunt contrarie.

In oppositum est Philosophus6.

(solution)

Dicendum ad questionem quod sensus communis est unus sensus, quia iste sensus est unus qui habet percipere diversa tamen sub aliqua una ratione, scilicet ut sunt convenientia etiam diversa ; sed sensus communis est huiusmodi ; ideo etc.

Item, sensus qui ponit differentiam inter sensibilia diversorum sensuum est unus ; sensus communis est huiusmodi, ideo etc. Probatio maioris quia nisi esset unus sensus iste qui ponit differentiam inter sensibilia sensuum, tunc simile esset de isto respectu diversorum sensibilium, sicut si ego sentirem dulce et tu sentires album ; modo, si duo homines essent quorum unus sentiret dulce et alius sentiret album, licet ista sensibilia essent altera, tunc alteritas istorum non esset nota ab istis ; ergo nisi idem sensus cognosceret istam diversitatem seu alteritatem, tunc alteritas non esset nota ; ergo idem sensus est qui ponit differentiam inter sensibilia diversorum sensuum ; et hec est ratio Philosophi.

Sed est intendere sicut dicit Philosophus quod sensus communis est unus sicut punctus materialis. Iuxta quod est intelligendum quod sicut punctus in medio circuli existens est terminus omnium linearum que ducunt a[d] circumferentia ad medium, ita sensus communis est terminus omnium immutationum, quia sicut dicit Themistius7, sicut regis sunt multi nuncii per quos exercet multas operationes et redeunt ad ipsum ut narrarent ea que gesserunt, ita a sensu communi calor et species descendunt ad organa sensuum particularium et iterum reflectuntur ad sensum communem et ita terminantur omnes immutationes sensuum particularium ; modo punctus qui est terminus multarum linearum secundum se est unus, tamen secundum comparationem ad diversas lineas quas terminat est alius et alius ; sic etiam sensus communis secundum se consideratus est unus, sed per comparationem ad hoc quod habet immutare diversis immutationibus sensuum particularium quodam modo est diversus ; sed ut est unus secundum se habet cognoscere differentiam inter sensibilia diversorum sensuum, et ista est sententia Philosophi et eius determinatio in littera.

Ulterius est intendendum sicut dicit Commentator8 quod dignius est ponere quod sensus communis est unus secundum formam et essentiam et pluralis (?) secundum organa, quam quod sit unus secundum obiectum et plures secundum formam, quod sic intelligo quod iste sensus communis est unus secundum formam <et> etiam secundum organum proprium, ut vult auctor (?) et Albertus9, qui vult quod in prima cellula anterioris partis cerebri est ; secundum autem Aristotelem est in corde ; et sic est unus secundum formam et secundum organum immediatum, sed secundum organum mediatum non est unus sensus. Unde habet plura organa sibi servientia, scilicet organa sensuum particularium, sed secundum quod immutatur ab istis sensibilibus sensuum particularium est alteratus secundum rationem accidentalem.

Tunc ad rationes. Ad primam cum dicitur « unus sensus est discretivus unius contrarietatis », verum est de sensu particulari, sed de sensu communi non est verum ; vel potest dici quod habet percipere contrarietatem vel diversitatem sensibilium sensuum particularium et ista est sua contrarietas prima quam percipit ; alie autem contrarietates non sunt prime contrarietates in suo obiecto sibi commune ; ergo etc.

Ad aliam cum dicitur « omnis unus sensus habet unum obiectum », verum est de sensu particulari, sed de sensu communi non ; vel potest dici quod sensus communis habet unum obiectum, scilicet cognoscere diversitatem diversorum sensuum.

Ad aliam cum dicitur « idem non potest immutari simul ex motibus contrariis » verum est […] ideo non oportet quod iste intentiones sint contrarie.

Item, sicut dictum est prius in quadam questione precedente iste intentiones albi et nigri quia sunt sub esse imperfecto, in medio non contrariantur dato quod causaretur ab albo et nigro, nec sunt contraria ; quare ratio non valet.

(qu. 44) Consequenter queritur utrum phantasia sit virtus sensitiva.

(qu. 45) Consequenter queritur utrum sint quinque sensus interiores vel plures vel pauciores, scilicet sensus communis, ymaginatio, fantasia, cogitativa sive estimativa et memorativa.

(transcription/édition de Costantino Marmo, sans l’apparat critique)

1. Arguitur quod non sint tot.

1.1 Quia commune non distinguitur contra particulare ; sed sensus communis dicitur sensus communis respectu sensuum particularium ; ergo non distinguitur ab eis. Maior patet, quia commune predicatur de particulari, et ideo ab ipso non distinguitur.

1.2 Item, passio non distinguitur contra subiectum suum tanquam potentia ab eo distincta ; sed fantasia et memorativa sunt passiones sensus communis, ut dicit Philosophus in libro De memoria et reminiscentia10 ; ergo etc.

1.3 Item, nulla virtus sensitiva est activa ; sed estimativa est activa, quia de sensato elicit non sensatum, secundum Avicennam11 et Algazelem12 ; ergo estimativa non est virtus sensitiva, et sic sunt pauciores.

1.4 Item, probatur quod estimativa et ymaginativa non distinguuntur, quia una virtus intellectiva est que cognoscit aliquid absolute et ut conveniens uel nocivum, quia intellectus practicus et speculativus non sunt distincte potentie anime, et tamen intellectus practicus cognoscit rem ut conveniens et bona est et ut mala et disconveniens, et intellectus speculativus cognoscit rem secundum se et absolute; sed estimativa cognoscit aliquid ut amicum et inimicum, sive ut conveniens uel nocivum; ymaginativa autem cognoscit rem secundum se; ergo iste non sunt distincte potentie sensitive.

1.5 Item, videtur quod potentia fantastica et ymaginativa non distinguuntur, quia in intellectu eadem est potentia que apprehendit intelligibilia et que conponit ea et dividit; ergo in sensu eadem est potentia que apprehendit ymagines rerum et eas dividit et componit; sed propter aliud non diceretur quod ymaginativa et fantastica differrent nisi quia /P 113ra/ una apprehendit absolute ymagines rerum et alia componit et dividit eas; modo istud est remotum quod propter hoc differant, ymo per hoc probatum est quod conveniunt; ergo sunt una potentia.

1.6 Arguitur quod sint plures, quia reminiscitiva est una potentia sensitiva secundum Philosophum, inde reminiscentia, et tamen non est aliqua istarum ; ergo etc.

1.7 Item, cognitiva est quedam virtus sensitiva in homine, et tamen non est aliqua dictarum ; ergo sunt plures sensitive interiores.

2. In oppositum videtur esse Algazel et Avicenna sexto Naturalium et Avicenna in libro isto (De anima V), quia isti ponunt solum istos esse quinque sensus interiores.

(solution)

3.1 Ad istam questionem est intelligendum quod intentio Commentatoris est in libro quem fecit De memoria et reminiscentia13, quod solum sunt quatuor sensus interiores, scilicet sensus communis, fantasia sive ymaginativa (quia idem reputat istas duas) et estimativa et memorativa; et sic distinguuntur quia sensus communis habet ponere differentiam inter diversa sensibilia diversorum sensuum, sicut inter dulce et album, et sic de aliis; sed ymaginativa sive fantasia, quas reputat easdem, habet apprehendere et retinere istas species sensibilium in absentia sensibilium; sed estimativa cognoscit species non sensatas ex sensatis; sed memorativa conservat istas species et componit species non sensatas cum sensatis, et ducit speciem non sensatam in sensatam et sensibile quod representatum est; et secundum Commentatorem14 ymaginativa est in prima cellula capitis, estimativa vero est in media, sed memorativa est in postremo. 3.2.1 Sed Avicenna15 et Algazel16 distinguunt aliter istos sensus interiores anime sensitive, quia primo ponunt sensum communem cuius actus est cognoscere differentiam diversorum sensibilium et diversorum sensuum, et organum eius, secundum eos, est in prima parte anteriori cellule cerebri ; sed secundum intentionem Philosophi, in Sompno et vigilia17, videtur esse magis in corde. Et potest dici quod est in corde /V 21vb/ sicut in radice et in cerebro per manifestationem. Postea est virtus ymaginativa que conservat species receptas in sensu communi, quia in sensibus non pertinet ad eandem partem organicam bene retinere et bene recipere, quia retinere est ratio sicci et ratione humidi est recipere. Et ideo ymaginativa est alia a sensu communi ; et organum eius secundum Avicennam videtur simul esse cum sensu communi. Sed potest dici quod secundum Algazelem est in media parte prime cellule cerebri versus tempora, quia ista parte lesa leditur ymaginativa. Postea est fantasia cuius actus est componere diversa fantasiata ad invicem, sicut montis et auri fantasiati, et sic de aliis, et apprehendere et considerare unum aggregatum fantasma montis aurei; et ad hoc requiritur species subtilior quam ad conservandum species sensibiles, scilicet apprehendere eas absolute, et sic distinguitur fantasia ab estimativa, ratione actus et ratione obiecti formalis, scilicet quod est fantasma non solum secundum se alicuius sensibilis, sed etiam alicuius compositi sensibilis ex diversis, ut in istis sensibus quorum unus est superior ad alterum, requiritur omnino diversitas in obiectis quia quicquid cognoscitur ab inferiori cognoscitur a superiori et adhuc plus. Postea est virtus estimativa que cognoscit species non sensatas ex sensatis, sive elicit species convenientis et disconvenientis, et cognoscit aliquid sub ratione amici et inimici, que non sunt sensata, sed eliciuntur a sensatis, sicut ex colore lupi apprehenso iudicat eum inimicum, et ex voce agni iudicat eum amicum; et sic actus eius est cognoscere aliquid ut amicum uel inimicum sive conveniens uel disconveniens sive nocivum; et sic patet quod obiectum eius <cognoscitur> sub ratione convenientis et disconvenientis, et organum eius est in media cellula capitis.

3.2.2.1 Sed aliqui ponunt estimativam et fantasiam esse in eodem organo, quia secundum eos non differunt iste due potentie nisi sicut intellectus practicus et speculativus, quia fantasia dicitur ut cognoscit aliquod sensibile uel intentionem eius absolute, sed estimativa dicitur ut cognoscit illud in ordine ad opus, scilicet ut conveniens uel nocivum, quia ex tali cognitione sequitur motus ad prosecutionem vel fugam.

3.2.2.2 Sed credo plus quod sint diverse virtutes, quia illi actus sunt distincti et obiecta quantum ad rationem formalem accepta sunt diversa, saltem sic quia quod est formale in obiecto fantasie si cognoscitur ab estimativa erit in ratione materiali in obiecto estimative ; et sic est de virtutibus organicis quarum una superior est et alia inferior. 3.2.3.1 Postea est virtus memorativa que habet conservare species apprehensas ab estimativa et etiam ab aliis, quia quicquid potest conservare fantasia uel ymaginativa, sicut credo, potest conservare memorativa. Sed adhuc ad plus se extendit, nec propter hoc superfluit fantasia uel ymaginativa, quia imperfectius cognoscit et conservat quam memorativa. Organum autem ipsius memorative est in posteriori parte capitis.

Quod autem iste sint virtutes sensitive, hoc apparet quia non sunt intellective : intellectus enim non habet organum, iste autem habent organum.

3.2.3.2 Item, intellectus non cognoscit directe aliquod ut hic et nunc sive ut signatum et partitum, sed iste virtutes cognoscunt aliquid ut signatum et partitum e[s]t directe; ergo non sunt virtutes intellective; ergo cum sint cognitive, et non sint plures virtutes cognitive in homine quam intellectus et sensus, relinquitur quod sunt virtutes sensitive; sed non sunt exteriores sensus, quia illi in absentia sensibilium nichil cognoscunt; hoc autem faciunt iste; ergo sunt virtutes interiores sensitive.

3.3.1 Sed est notandum quod in aliquibus perfectis necesse est habere istas virtutes, quia aliqua perfecta indigent retinere species sensibilium in absentia eorum, quia a loco distanti sibi habent querere necessaria ad vitam et ad conservationem speciei; etiam necesse est quod cognoscant amicum uel inimicum, conveniens vel nocivum, et quod memoriam eorum que in preterito senserunt habeant, ut sic perficiant opera et motus sibi debitos aliter cito possent corrumpi.

3.3.2 Item, notandum est quod estimativa in brutis in hominibus dicitur ‘cogitativa’ que etiam dicitur ‘sillogistica partium’ uel ‘virtus collativa plurium partium intentionum’, quia ista estimativa in homine est perfectior quam sit estimativa in brutis propter connexionem eius et communicationem cum intellectu. Et ideo habet vim collativam magis perfecte quam in brutis, licet non ita proprie sit ibi collatio sicut in intellectu ; et eodem modo reminiscitiva in homine est pars memorative, quia ex uno sensato retento secundum partem intellectus devenitur in cognitionem obliti et eius quod a memoria decidit /P 113rb/ et talis reminiscentia non est in brutis, sed in homine.

(réfutation des arguments contraires)

Ad 1. Tunc ad rationes.

Ad 1.1 Ad primam. Cum dicitur « commune » etc., verum est de eo quod est commune per participationem ; sed sensus communis non dicitur ‘communis’ per participationem, sed quia ad ipsum terminantur omnes inmutationes sensuum particularium, sicut linee a circumferentia ad centrum, secundum Commentatorem, 2o De anima18.

Ad 1.2 Ad aliam. Cum dicitur « passio non distinguitur a subiecto » etc., verum est secundum se et secundum subiectum, sed secundum essentiam /V 22ra/ et rationem diffinitivam bene distinguitur; et cum dicitur « fantasia et memorativa sunt passiones secundum Philosophum », dicendum est quod Philosophus aliquando accipit fantasiam pro actu fantasie et memoriam pro actu memorie; et isto modo sunt passiones sive operationes potentie fantastice vel memorative; sed dicitur fantasia vel memorativa inmutatione facta in sensu communi ab obiectis istarum potentiarum sub ratione convenientie uel disconvenientie; et isto modo actus potentiarum sunt passio (?) uel habitus, in quantum sunt quedam passiones insequentes inmutationem sensus, quia ad inmutationem sensus in actu fit fantasia in actu inmutata et postea fit inmutatio memorie.

Ad 1.3 Ad aliam. Cum dicitur « nulla virtus activa est sensitiva », verum est de sensu exteriori ; sed de sensu interiori potest dici quod est virtus activa, sed non primo, sed quando facta est in actu ex inmutatione alicuius virtutis prioris sibi subservientis. Vel dicendum est quod non sunt active, sed passive; et cum dicitur « estimativa elicit speciem non sensatam ex sensata », dicendum est quod non elicit speciem istam active, sed quia iste virtutes sunt ordinate, quando inferior subserviens superiori est in suo actu, inmutatur ab eadem virtus superior, quia quicquid cognoscit virtus inferior potest cognoscere virtus superior; et quando virtus superior est in actu suo potest inmutari ab obiecto sibi proprio, quia sub illa ratione sub qua inmutat virtutem superiorem non cognoscitur ab inferiori potentia vel virtute; et sic estimativa est in actu inmutata ex specie non sensata, sicut ab ipso sensibili sub ratione amici vel inimici cum sensibile, sub ratione sonantis vel vociferantis, vel sub ratione colorati erat fantasiata vel sensata, et hic istam intentionem videtur Philosophus dicere in prohemio huius19 quod cum secundum fantasiam operemus sive consideremus aliqua accidentia propria ipsius quod quid est, tunc secundum intellectum/intentionem cognoscemus quod quid est propter ordinem existentem in suis operibus a se dependentibus; et sic est in proposito. Ad 1.4 Ad aliam. Cum dicitur “una virtus intellectiva cognoscit aliquid ut conveniens vel nocivum et secundum se” etc., dicendum est quod verum est; non tamen ita est in sensu, quia aliqua que diversificantur causant potentiam inferiorem et non diversificant superiorem, sicut patet in diversis sensibus particularibus, idem est sensus communis; et ideo licet una virtus intellectiva cognoscat aliquid secundum se et ut conveniens est vel nocivum, non tamen una virtus sensitiva hoc faceret in sensibus; sed alia cognoscit aliquid ut conveniens est vel nocivum, et aliquid sensibile cognoscit secundum se.

Ad 1.5 Per idem patet ad aliud argumentum, quia eadem virtus superior que est intellectus ad plura se extendit quam virtus sensitiva inferior, et ideo una virtus intellectiva cognoscit simplicia et componit et dividit; sed non est sic in potentiis sensitivis, quia sensus subtiliores requiruntur ad componendum fantasiata plura quam ad apprehendendum ea; et ideo diverse sunt virtutes iste sensitive, quarum vna apprehendit fantasiata secundum se et alia componit diversa fantasiata sine compositione affirmationis et negationis, sed sicut est compositio totius ex partibus.

Ad 1.6-7 Ad aliam. Cum dicitur quod sint plures, quia reminiscentia et cogitativa sunt quedam diverse virtutes sensitive, dicendum est quod reminiscentia est quedam memorativa et cogitativa est quedam estimativa, sed perfectiores sunt memorativa et estimativa in hominibus propter communicationem ad intellectum quam in brutis. Ideo habent alia nomina in hominibus quam in brutis, quantum ad illud perfectionis quam habent iste potentie in hominibus in qua perfectione excedunt bruta ; quare etc.

 

RÉSUMÉ :

Dans la première question (42) Brito discute longuement la question de savoir si les sens particuliers perçoivent le fait qu’ils perçoivent ou s’il faut supposer que le sens commun perçoit la perception de ces sens. Des arguments pour la réponse négative (les sens particuliers ne peuvent pas percevoir cela) sont suivis d’un argument pour la position contraire, qui consiste en l’autorité du texte d’Aristote.

La solution commence par la mention de l’opinion commune, à savoir que c’est le sens commun qui perçoit la perception, et Brito ajoute que c’est l’intention de tous les commentateurs d’Aristote. Mais il poursuit en disant que lui, il dit autrement, selon ce qui semble être l’intention d’Aristote : le sens particulier peut connaître sa sensation. Suit la discussion des propos d’Aristote, qui aboutit finalement au concept du processus in infinitum. Des objections sont réfutées et d’autres arguments sont avancés (l’un d’eux cite le fait que les animaux sentent bien leurs sensations).

Ensuite, Brito ajoute un certain nombre de notanda ; dans le premier il cite Proclus à propos du fait qu’une vertu organique ne peut pas revenir complètement sur son essence, mais elle peut connaître quelque chose d’elle-même de façon incomplète, et, dit Brito, elle ne peut pas connaître sa substance, mais elle connaît aliqualiter son opération. Dans le deuxième il distingue entre le sens particulier en comparaison avec son objet et par rapport au sens commun ; il connaît sa sensation selon qu’il peut agir sur le sens commun. Dans le troisième, il cite une image citée par le novus expositor (je n’ai pas trouvé l’identité de cet auteur) : la lumière reflétée de l’eau sur une paroi n’est pas perçue par la paroi (même si elle avait la vue), mais telle qu’elle est dans l’eau, et ainsi la sensation qui est reçue dans le sens particulier n’est pas connue par lui mais seulement son objet. Mais Brito ajoute une opinion personnelle, disant que lui il croit que si la paroi avait la vue, elle verrait cette lumière.

Une objection, à savoir qu’on dit communément que le sens commun a deux opérations : l’une est distinguer les sensibles des divers sens particuliers et l’autre est de connaître la sensation de ce sens, est suivie d’un commentaire dans lequel Brito se sert de l’image du cercle et des lignes qui vont de la circonférence au centre. Il ajoute qu’Aristote n’exclut pas que le sens commun puisse percevoir la sensation des sens propres, mais que sa propre opinion est que ce n’est pas sa propre opération, parce que cela revient aux sens particuliers. Et pour confirmer cette opération Brito cite l’expérience : quelqu’un qui est concentré sur une activité ne voit pas la chose qui passe devant ses yeux.

Finalement, Brito procède à la réfutation des arguments contraires.

La deuxième question (43) traite le sujet de l’unité du sens commun, une question courante dans les commentaires dès le début du XIIIe siècle.

Après les arguments préliminaires, Brito donne sa solution : le sens commun est un seul sens et ajoute quelques arguments. Il cite l’exemple donné par Aristote : le sens commun est comme le point au milieu d’un cercle, un et multiple à la fois ; il cite aussi l’image donée par Themistius, du roi et ses multiples émissaires. Ensuite, il cite Averroès, disant qu’il est plus ‘digne’ de supposer que le sens commun est un selon la forme et l’essence, pluriel selon les organes ; et il parle brièvement de l’organe du sens commun (en mentionnant Albert le Grand), avant d’en venir à la réfutation des arguments contraires.

La question 45, à propos du nombre des sens intérieurs, est plus complexe, parce qu’elle propose trois positions différentes : soit ils sont cinq, soit ils sont davantage ou bien moins nombreux. Les premiers arguments sont en faveur du nombre inférieur : il y en a quatre, puis deux arguments disent qu’ils sont plus, et l’argument contraire (il y en a cinq en effet) repose sur l’autorité d’Algazel et Avicenne. Dans la solution, Brito discute d’abord l’opinion d’Averroès, qui retient quatre sens intérieurs, en ajoutant leur localisation dans le cerveau, puis il explique la position d’Algazel et Avicenne, disant qu’il y en a cinq, là aussi précisant leur localisation dans le cerveau. En passant, Brito mentionne la question de la localisation du sens commun, dans le cerveau ou dans le cœur (une question discutée longuement dans les commentaires du XIIIe siècle) ; il conclut rapidement que les deux sont vrais : il est dans le cœur comme dans sa racine mais il se manifeste dans le cerveau. L’imaginative est au milieu du cerveau vers les tempes, dit Algazel, car il est abîmé quand cette partie du cerveau est blessée. La fantasia est plus subtile et elle sait combiner diverses images, et elle est différente de l’estimative qui connaît les images non provenant des sensibles, les intentions comme l’amitié et son contraire, etc. Certains, dit Brito, supposent que l’estimative et la fantasia sont dans le même organe parce qu’elles ne diffèrent pas ; mais lui-même croit davantage que ce sont des vertus différentes. Ensuite, il y a la mémorative, qui se trouve dans la partie arrière du cerveau.

Ici, Brito note la différence entre ces vertus, qui sont sensitives, et l’intellect, qui n’a pas d’organe, et le fait que certains être ‘parfaits’ ont besoin de ces vertus pour retenir les images des sensibles en leur absence et le souvenir des sensations passées. Puis, il note que l’estimative dans les animaux est appelée cogitative dans les hommes et qu’elle est plus ‘parfaite’ à cause du lien avec l’intellect ; de même, l’homme a la réminiscence, absente dans les animaux. Suit, sans surprise, la réfutation des arguments du début.

 

COMMENTAIRE :

Parmi les 46 questions dans ce manuscrit sur le livre II, il y en a deux qui concernent directement le sens commun, suivies d’une question sur la phantasia.

La première de ces questions (qu. 42) discute le thème de la perception de la perception : est-ce par l’organe qui perçoit que nous sentons également l’acte de perception ? Brito adopte la position d’Aristote, après une longue discussion des divers arguments. Cette question avait été traitée par nombre de commentateurs, de même que la question suivante sur l’unité du sens commun. On la trouvera discutée également chez Jean de Jandun (voir ci-dessous n° 2). Cependant, il faut noter que Brito n’adopte pas la ‘opinion commune’, contrairement à Jean de Jandun.

Il me semble que ces deux questions n’ajoutent pas beaucoup de nouveaux éléments aux discussions du siècle précédent, sauf sans doute la citation du novus expositor et l’image du reflet de la lumière de la surface de l’eau. 

Par contre, la question 45, présente dans notre ms Paris, BnF lat. 14705 et dans le ms Vaticano, Lat. 3061, traitant le nombre des sens intérieurs et donc aussi le sens commun, semble très complète dans l’utilisation des autorités : Algazel, Avicenne, Averroès.

Plus en général, on peut constater que le style de Brito est assez personnel (« credo plus », « sicut credo ») et son argumentation est parfois originale, comme lorsqu’il ajoute l’experientia : « nous voyons ad sensum que quelqu’un en train d’étudier avec concentration, bien que quelque chose passe devant ses yeux, lui ne le voit pas ; et cela est parce que lui ne fait pas attention au fait qu’il est affecté par une telle image visible ; or, cela ne se ferait pas à moins qu’un sens particulier connaisse sa sensation ; et l’image visible se fait dans l’œil ; donc etc. ». Je n’ai pas trouvé d’antécédent pour cet argument.

 

Bibliographie selective :

W. Fauser, Der Kommentar des Radulphus Brito zu Buch III De anima. Kritische Edition und Philosophish-Historische Einleitung, Münster 1974 (Beiträge, Neue Folge 12);

S.W. de Boer, “Radulphus Brito’s Commentary on Aristotle’s De anima”, in Vivarium 50 (2012) 245-353;

M. Sirridge, “ ‘The Universal Living Thing is Either Nothing or Posterior’. Radulphus Brito’s Questiones super libros De anima”, in Mind, Cognition and Representation. The Tradition of Commentaries on Aristotle’s De anima, éd. P.J.J.M. Bakker et J.M.M.H. Thijssen, Ashgate 2007, pp. 45-68.

 

1 Arist., De somno et vigilia 2.

2 Arist., De anima III, 2.

3 Arist. Metaph. IV, 5.

4 Proclus, Elementatio theol. prop. 15.

5 « Novus expositor » : je n’ai pas pu identifier s’il s’agit de Thomas ou d’Albert le Grand ; je n’ai pas trouvé des parallèles dans le commentaire de Gilles de Rome.

6 Arist., De anima III, 2.

7 Themistius, De an. 5.

8 Averroes, De an. com. 149.

9 Albertus Magnus, Questiones de anima, voir ci-dessus Part VI.C n° 10.

10 Arist., De memoria et reminisc. 1.

11 Avicenna, De anima 1, 5 éd. Van Riet p. 89.

12 Algazel, Metaph. 2, 4, éd. Muckle p. 169.

13 Averroes, In De memoria et reminisc. ?

14 Averroes, De anima III, comm. 6, ed. Crawford p. 415.

15 Avicenna, De anima I, 5, éd. Van Riet p. 88.

16 Algazel, Metaph. 2, 4, éd. Muckle p. 169, 22-24.

17 Arist., De somno et vig. 2.

18 Averroes, De an. II, comm. 149, ed. Crawford p. 356.

19 Arist., De an. III 3.

 

Pour tourner la page, appuyez sur la flèche droite de votre clavier d’ordinateur ou cliquez sur l’icône suivant situé en haut à gauche.