Part VI.C. Texts (21/32)

21.

 

Thomas de Aquino, Sentencia libri De anima [1268]

 

Thomae de Aquino Sentencia libri De anima, éd. R.-A. Gauthier, Roma (Commissio Leonina) 1984 (Opera omnia 45 :1).

 

Thomas d’Aquin composa sa Sentencia libri De anima probablement en 1268, comme l’a écrit son éditeur, R.-A. Gauthier.

Etant donné que le texte de ce commentaire est facilement accessible, je ne reproduis que quelques passages et quelques remarques à la fin de la section sur le sens commun. A noter que Thomas fait commencer le livre III avec les sens intérieurs, comme le faisaient Aristote lui-même et ses commentateurs antiques.

 

Nota : Les Quaestiones disputatae de anima de Thomas, éd. B.C. Bazán, Roma (Commissio Leonina) / Paris 1996 (Opera omnia 24 :1) ne comprennent pas de question au sujet du sens commun, bien que le sens commun y soit mentionné plusieurs fois. Un passage de la Summa theologie (I qu. 77-78) consacré aux vertus intérieures, dont le sens commun, est reproduit ci-dessous.

 

 

Texte (Sentencia, extraits) :

 

Hic incipit liber tertius apud Grecos. Et satis rationabiliter. Ex hinc enim Aristoteles ad inquirendum de intellectu accedit. Fuerunt enim aliqui, qui posuerunt sensum et intellectum esse idem. Manifestum est autem, quod intellectus non est aliquid de sensibus exterioribus, de quibus iam dictum est, ex eo quod non coarctatur ad unum genus sensibilium cognoscendum; unde restat inquisitio, utrum in parte sensitiva sit aliqua alia potentia cognoscitiva, ut ex hoc possit accipi, utrum intellectus sit aliquo modo sensus.

Dividitur ergo pars ista in partes tres. In prima inquirit, an sit aliquis alius sensus, preter quinque sensus exteriores, de quibus iam dictum est. In secunda ostendit, quod intellectus et sensus nullo modo sunt idem, ibi, ‘quoniam autem duabus’. In tertia ostenso, quod intellectus non sit sensus, determinat de parte anime intellectiva, ibi, ‘de parte autem anime’. Prima dividitur in duas partes. In prima ostendit, quod non est alius sensus proprius preter quinque iam dictos. In secunda ostendit preter sensus proprios, esse sensum communem, ibi, ‘quoniam autem sentimus’.

Circa primum duo facit. Primo ostendit, quod non sit alius sensus, preter quinque. Secundo ostendit, quare sunt plures, et non unus tantum, ibi, ‘inquirit autem’. Circa primum duo facit. Primo ostendit, quod non sit alius sensus preter quinque, qui sit cognoscitivus sensibilium propriorum. Secundo ostendit, quod non est alius sensus preter quinque, cuius obiectum sunt sensibilia communia, ibi, ‘at vero neque’.

[…]

Quoniam autem sentimus. Postquam Philosophus ostendit quod non sit alius sensus proprius, preter quinque, procedit ad inquirendum, utrum sit aliqua potentia sensitiva communis his quinque sensibus et hoc quidem investigat ex quibusdam actionibus, que non videntur alicuius sensus proprie esse, sed videntur exigere aliam potentiam sensitivam communem ; huiusmodi autem actiones sunt due: una est secundum quod nos percipimus actiones sensuum propriorum, puta quod sentimus nos videre et audire; alia est secundum quod discernimus inter sensibilia propria diversorum sensuum, puta quod aliud sit dulce et aliud album. Primo ergo inquirit cui sit attribuenda prima harum actionum. Secundo, cui sit attribuenda secunda, ibi, uniuscuiusque quidem igitur.

Circa primum tria facit. Primo movet questionem.

Secundo obicit ad utramque partem, ibi : Si autem altero etc.

Et primo inducit, ad ostendendum quod visus videat se videre, duas rationes.

[…]

Unusquisque quidem igitur sensus etc. Processit superius Aristotiles ad investigandum sensum communem ex hac operatione qua sentimus nos videre et audire; ex hac autem operatione ad hoc deventum est quod potentia visiva sentit visionem, alio tamen modo quam senciat sensibile exterius, set nondum habetur quod potencia iudicativa de actibus sensuum sit una et communis ; et ideo procedit ulterius ad investigandum huiusmodi virtutem per aliam operationem que ostendit esse communem potentiam unam habentem se quodam modo ad omnes quinque sensus, et hec operatio est discernere sensibilia ad invicem. Et circa hoc duo facit: primo ostendit in quantum se possit extendere discretio sensus proprii; secundo inquirit de illa discretione sensibilium que excedit virtutem sensus proprii, ibi: Quoniam autem et album etc.

[…]

Cognoscimus enim differentiam albi et dulcis non solum quantum ad quod quid est utriusque, quod pertinet ad intellectum, set etiam quantum ad diversam immutationem sensus, et hoc non potest fieri nisi per sensum et, si per aliquem sensum fit, hoc maxime videtur quod fiat per tactum, qui est primus sensuum, et quodammodo radix et fundamentum omnium sensuum et ab hoc animal habet quod dicatur sensitivum. Unde manifestum est quod caro non est ultimum organum sensus tactus, quia, cum per sensum tactus fiat discretio, necesse esset quod in ipso contactu carnis a tangibili fieret discretio tangibilis ab aliis sensibilibus. Attribuitur autem ista discretio tactui non secundum quod tactus est sensus proprius, sed secundum quod est fundamentum omnium sensuum et propinquius se habens ad fontalem radicem omnium sensuum, que est sensus communis.

[…]

Quarto ibi : Sed sicut quod vocant etc. , ponit veram solutionem.

Et solutio ista sumitur ex similitudine puncti ; punctum enim quod est inter duas partes linee potest accipi ut unum aut duo: ut unum quidem secundum quod continuat partes linee ut communis terminus, ut duo autem secundum quod bis utimur puncto, scilicet ut principio unius linee et ut fine alterius; sic intelligendum est quod vis senciendi diffunditur in organa quinque sensuum ab aliqua una radice communi a qua quidem procedit vis senciendi in omnia organa et ad quam etiam terminantur omnes inmutationes singulorum organorum; potest ergo considerari dupliciter: uno modo prout est unum principium et unus terminus omnium sensibilium inmutationum, alio modo, prout est principium et terminus huius et illius sensus.

Et hoc est quod dicit quod, sicut punctus est unum aut duo, sic divisibile est principium sensitivum commune. Sic vero divisibile est in quantum simul bis utitur eodem signo, id est principio sensitivo, scilicet ut principio et termino visus et auditus ; in quantum igitur utitur aliquis principio sensitivo quasi uno termino pro duobus, in tantum duo iudicat et separata sunt que accipiuntur sicut et separato, id est divisibili, principio cognoscuntur ; in quantum vero est unum in se, sicut uno principio cognoscit differenciam utriusque et simul. Habet igitur hoc principium sensitivum commune quod simul cognoscat plura in quantum accipitur bis ut terminus duarum inmutationum sensibilium, in quantum vero est unum iudicare potest differenciam unius ad alterum.

Oportet autem istud principium sensitivum commune habere aliud organum, quia pars sensitiva non habet aliquam operationem sine organo. Cum enim organum tactus diffundatur per totum corpus, necessarium videtur quod ibi sit organum huius principii sensitivi communis ubi est prima radix organi tactus; et propter hoc superius dixit quod si caro esset ultimum organum tactus, quod tangendo secundum carnem discerneremus unum sensibile ab alio.

Considerandum est etiam quod, licet hoc principium commune inmutetur a sensu proprio, quia ad sensum communem perveniunt inmutationes omnium sensuum propriorum, sicut ad communem terminum, non tamen sensus proprius est nobilior quam sensus communis, licet movens sit nobilius moto et agens paciente; sicut nec sensibile exterius est nobilius quam sensus proprius, licet moveat ipsum: est enim secundum quid nobilius, scilicet inquantum est actu album vel dulce ad quod est sensus proprius in potencia, sed sensus proprius est nobilior simpliciter propter virtutem sensitivam, unde et nobiliori modo recipit, scilicet sine materia: omne enim recipiens recipit aliquid secundum modum suum ; et sic etiam sensus communis nobiliori modo recipit quam sensus proprius propter hoc quod virtus sensitiva consideratur in sensu communi ut in radice, et minus divisa.

Nec oportet quod per aliquam actionem sensus communis species recepta in organo fiat in ipso, quia omnes potencie partis sensitive sunt passive, nec est possibile quod una potentia sit activa et passiva.

Considerandum est etiam, quod sensus proprius habet discernere inter contraria sensibilia in quantum participat aliquid de virtute sensus communis, quia et ipse sensus proprius est unus terminus diversarum inmutationum que fiunt per medium a contrariis sensibilibus; set ultimum iudicium et ultima discretio pertinet ad sensum communem.

Ultimo autem epilogando concludit quod dictum est de principio secundum quod animal dicitur esse sensitivum vel potens sentire.

 

 

Résumé :

 

Dans l’explication du passage d’Aristote, aboutissant à la constatation qu’il faut assumer un sens commun, Thomas développe plusieurs aspects du raisonnement : Aristote donne la solution véritable, dit Thomas, par la comparaison avec le point central d’un cercle (une comparaison commentée depuis Themistius et que l’on a régulièrement vue plus haut) ; et, ajoute Thomas, il faut que ce principe sensitif commun ait un autre organe (i.e. autre que ceux des sens propres), parce qu’une partie sensitive ne peut avoir une opération sans organe ; puisque l’organe du toucher est diffusé dans tout le corps, il semble nécessaire que l’organe de ce principe sensitif commun est là, où est la première racine de l’organe du toucher ; et pour cela il (i.e. Aristote) a dit plus haut que, si la chair est l’ultime organe du toucher, en touchant selon la chair nous distinguerions un sensible de l’autre.

Il faut aussi considérer que, bien que ce principe commun soit modifié par le sens propre, le sens propre n’est pourtant pas plus noble que le sens commun ; il est plus noble secundum quid ; mais le sens propre est plus noble de façon simple à cause de la vertu sensitive ; ainsi le sens commun perçoit de façon plus noble que le sens propre, parce que la vertu sensitive est considérée dans le sens commun comme dans sa racine et moins divisée. Et il n’est pas besoin d’un acte du sens commun pour recevoir la species dans l’organe, car toutes les facultés de la partie sensitive sont passives et une faculté ne peut pas être active et passive.

Il faut également considérer que le sens propre peut distinguer entre des sensibles contraires, en tant que le sens propre partage quelque chose du sens commun, parce que le sens propre lui-même est aussi un terme des diverses mutations qui se font par le milieu (medium) entre les sensibles contraires. Mais l’ultime jugement et l’ultime distinction appartiennent au sens commun.

 

Thèmes :

 

A part les thèmes discutés par Aristote (nécessité du sens commun, fonctions du sens commun), Thomas ajoute les suivants :

  • le principe de l’organe du sens commun
  • le caractère noble du sens commun
  • le fait que les sens propres peuvent distinguer des sensibles contraires

 

Commentaire :

Le commentaire de Thomas est une sententia très détaillée et très claire du texte d’Aristote. En le lisant, on comprend facilement ce qu’Aristote a voulu dire et pourquoi il l’a dit. Il n’est pas étonnant que ce commentaire ait été populaire auprès des étudiants.

Cela dit, il ne nous apprend pas beaucoup plus que les commentaires précédents ; au contraire, il n’ajoute pas de digressions ou de discussions, comme certains de ses prédécesseurs. Seulement à la fin du passage cité plus haut Thomas ajoute quelques observations différentes : d’abord le fait que le sens commun doit avoir un organe, ce qui n’est pas dit par Aristote, et que cet organe doit être à la racine de l’organe du toucher. Thomas remarque que c’est pour cette raison qu’Aristote a dit qu’en touchant avec la chair nous distinguons les différents sensibles. Il essaie donc d’interpréter Aristote le plus près possible de ce qu’il considère comme la réalité et il ne mentionne pas la théorie du double organe (cœur et cerveau) que l’on a rencontrée chez nombre de ses prédécesseurs.

La deuxième remarque concerne le caractère plus ou moins noble du sens commun par rapport aux sens particuliers – une observation qui se trouve également chez Albert le Grand[1] – et le fait que le sens commun n’a pas besoin d’agir pour avoir les species dans son organe, car toutes les puissances sensitives sont passives[2].

Finalement, Thomas considère que les sens propres peuvent aussi distinguer entre des sensibles contraires (notez : non pas différents, mais contraires) parce qu’ils participent d’une certaine façon au sens commun, mais que le dernier juge est le sens commun.

 

 

Summa theologie, éd. R. Busa (pour le Corpus Thomisticum)

 

Texte (Summa theologie I qu. 78) :

Deinde considerandum est de potentiis anime in speciali. Ad considerationem autem theologi pertinet inquirere specialiter solum de potentiis intellectivis et appetitivis, in quibus virtutes inveniuntur. Sed quia cognitio harum potentiarum quodammodo dependet ex aliis, ideo nostra consideratio de potentiis anime in speciali erit tripartita; primo namque considerandum est de his que sunt preambula ad intellectum; secundo, de potentiis intellectivis; tertio, de potentiis appetitivis. Circa primum queruntur quatuor. Primo, de generibus potentiarum anime. Secundo, de speciebus vegetative partis. Tertio, de sensibus exterioribus. Quarto, de sensibus interioribus.

[…]

(art. 4 arg. 1-6)

Ad quartum sic proceditur. Videtur quod interiores sensus inconvenienter distinguantur. Commune enim non dividitur contra proprium. Ergo sensus communis non debet enumerari inter vires interiores sensitivas, preter sensus exteriores proprios.

Preterea, ad id ad quod sufficit sensus proprius et exterior, non oportet ponere aliquam vim apprehensivam interiorem. Sed ad iudicandum de sensibilibus, sufficiunt sensus proprii et exteriores ; unusquisque enim sensus iudicat de proprio obiecto. Similiter etiam videntur sufficere ad hoc quod percipiant suos actus, quia cum actio sensus sit quodammodo medium inter potentiam et obiectum, videtur quod multo magis visus possit suam visionem, tanquam sibi propinquiorem, percipere quam colorem; et sic de aliis. Non ergo necessarium fuit ad hoc ponere interiorem potentiam que dicatur sensus communis.

Preterea, secundum Philosophum, phantasticum et memorativum sunt passiones primi sensitivi. Sed passio non dividitur contra subiectum. Ergo memoria et phantasia non debent poni alie potentie preter sensum.

Preterea, intellectus minus dependet a sensu quam quecumque potentia sensitive partis. Sed intellectus nihil cognoscit nisi accipiendo a sensu, unde dicitur in I Posteriorum[3], quod quibus deest unus sensus, deficit una scientia. Ergo multo minus debet poni una potentia sensitive partis ad percipiendum intentiones quas non percipit sensus, quam vocant estimativam.

Preterea, actus cogitative, qui est conferre et componere et dividere, et actus reminiscitive, qui est quodam syllogismo uti ad inquirendum, non minus distant ab actu estimative et memorative quam actus estimative ab actu phantasie. Debent ergo vel cogitativa et reminiscitiva poni alie vires preter estimativam et memorativam; vel estimativa et memorativa non debent poni alie vires preter phantasiam.

Preterea, Augustinus XII super Genesim ad litteram[4], ponit tria genera visionum, scilicet corporalem, que fit per sensum; et spiritualem, que fit per imaginationem sive phantasiam; et intellectualem, que fit per intellectum. Non est ergo aliqua vis interior que sit media inter sensum et intellectum, nisi imaginativa tantum.

Sed contra est quod Avicenna, in suo libro de anima[5], ponit quinque potentias sensitivas interiores, scilicet sensum communem, phantasiam, imaginativam, estimativam et memorativam.

Respondeo dicendum quod, cum natura non deficiat in necessariis, oportet esse tot actiones anime sensitive quot sufficiant ad vitam animalis perfecti. Et quecumque harum actionum non possunt reduci in unum principium; requirunt diversas potentias, cum potentia anime nihil aliud sit quam proximum principium operationis anime. Est autem considerandum quod ad vitam animalis perfecti requiritur quod non solum apprehendat rem apud presentiam sensibilis, sed etiam apud eius absentiam. Alioquin, cum animalis motus et actio sequantur apprehensionem, non moveretur animal ad inquirendum aliquid absens; cuius contrarium apparet maxime in animalibus perfectis que moventur motu processivo; moventur enim ad aliquid absens apprehensum. Oportet ergo quod animal per animam sensitivam non solum recipiat species sensibilium, cum presentialiter immutatur ab eis, sed etiam eas retineat et conservet. Recipere autem et retinere reducuntur in corporalibus ad diversa principia, nam humida bene recipiunt et male retinent; e contrario autem est de siccis. Unde, cum potentia sensitiva sit actus organi corporalis, oportet esse aliam potentiam que recipiat species sensibilium et que conservet.

Rursus considerandum est quod, si animal moveretur solum propter delectabile et contristabile secundum sensum, non esset necessarium ponere in animali nisi apprehensionem formarum quas percipit sensus, in quibus delectatur aut horret. Sed necessarium est animali ut querat aliqua vel fugiat, non solum quia sunt convenientia vel non convenientia ad sentiendum, sed etiam propter aliquas alias commoditates et utilitates, sive nocumenta, sicut ovis videns lupum venientem fugit, non propter indecentiam coloris vel figure, sed quasi inimicum nature; et similiter avis colligit paleam, non quia delectet sensum, sed quia est utilis ad nidificandum[6]. Necessarium est ergo animali quod percipiat huiusmodi intentiones, quas non percipit sensus exterior. Et huius perceptionis oportet esse aliquod aliud principium, cum perceptio formarum sensibilium sit ex immutatione sensibilis, non autem perceptio intentionum predictarum. Sic ergo ad receptionem formarum sensibilium ordinatur sensus proprius et communis, de quorum distinctione post dicetur[7]. Ad harum autem formarum retentionem aut conservationem ordinatur phantasia sive imaginatio, que idem sunt; est enim phantasia sive imaginatio quasi thesaurus quidam formarum per sensum acceptarum. Ad apprehendendum autem intentiones que per sensum non accipiuntur, ordinatur vis estimativa. Ad conservandum autem eas, vis memorativa, que est thesaurus quidam huiusmodi intentionum. Cuius signum est quod principium memorandi fit in animalibus ex aliqua huiusmodi intentione, puta quod est nocivum vel conveniens. Et ipsa ratio preteriti, quam attendit memoria, inter huiusmodi intentiones computatur.

Considerandum est autem quod, quantum ad formas sensibiles, non est differentia inter hominem et alia animalia; similiter enim immutantur a sensibilibus exterioribus. Sed quantum ad intentiones predictas, differentia est, nam alia animalia percipiunt huiusmodi intentiones solum naturali quodam instinctu, homo autem etiam per quandam collationem. Et ideo que in aliis animalibus dicitur estimativa naturalis, in homine dicitur cogitativa, que per collationem quandam huiusmodi intentiones adinvenit. Unde etiam dicitur ratio particularis, cui medici assignant determinatum organum, scilicet mediam partem capitis, est enim collativa intentionum individualium, sicut ratio intellectiva intentionum universalium. Ex parte autem memorative, non solum habet memoriam, sicut cetera animalia, in subita recordatione preteritorum, sed etiam reminiscentiam, quasi syllogistice inquirendo preteritorum memoriam, secundum individuales intentiones. Avicenna[8] vero ponit quintam potentiam, mediam inter estimativam et imaginativam, que componit et dividit formas imaginatas; ut patet cum ex forma imaginata auri et forma imaginata montis componimus unam formam montis aurei, quem nunquam vidimus. Sed ista operatio non apparet in aliis animalibus ab homine, in quo ad hoc sufficit virtus imaginativa. Cui etiam hanc actionem attribuit Averroes, in libro quodam quem fecit de sensu et sensibilibus[9]. Et sic non est necesse ponere nisi quatuor vires interiores sensitive partis, scilicet sensum communem et imaginationem, estimativam et memorativam.

Ad primum ergo dicendum quod sensus interior non dicitur communis per predicationem, sicut genus; sed sicut communis radix et principium exteriorum sensuum.

Ad secundum dicendum quod sensus proprius iudicat de sensibili proprio, discernendo ipsum ab aliis que cadunt sub eodem sensu, sicut discernendo album a nigro vel a viridi. Sed discernere album a dulci non potest neque visus neque gustus, quia oportet quod qui inter aliqua discernit, utrumque cognoscat. Unde oportet ad sensum communem pertinere discretionis iudicium, ad quem referantur, sicut ad communem terminum, omnes apprehensiones sensuum; a quo etiam percipiantur intentiones sensuum, sicut cum aliquis videt se videre. Hoc enim non potest fieri per sensum proprium, qui non cognoscit nisi formam sensibilis a quo immutatur; in qua immutatione perficitur visio, et ex qua immutatione sequitur alia immutatio in sensu communi, qui visionem percipit.

Ad tertium dicendum quod, sicut una potentia oritur ab anima, alia mediante, ut supra dictum est; ita etiam anima subiicitur alii potentie, mediante alia. Et secundum hunc modum, phantasticum et memorativum dicuntur passiones primi sensitivi.

Ad quartum dicendum quod, licet intellectus operatio oriatur a sensu, tamen in re apprehensa per sensum intellectus multa cognoscit que sensus percipere non potest. Et similiter estimativa, licet inferiori modo.

Ad quintum dicendum quod illam eminentiam habet cogitativa et memorativa in homine, non per id quod est proprium sensitive partis; sed per aliquam affinitatem et propinquitatem ad rationem universalem, secundum quandam refluentiam. Et ideo non sunt alie vires, sed eedem, perfectiores quam sint in aliis animalibus.

Ad sextum dicendum quod Augustinus spiritualem visionem dicit esse que fit per similitudines corporum in absentia corporum. Unde patet quod communis est omnibus interioribus apprehensionibus.

 

 

Thèmes :

 

  • distinction des sens intérieurs :
    • arguments pour la position qu’il n’y en a que quatre
    • contra : Avicenna en distingue cinq
    • solution, comprenant une discussion sur les facultés intérieures des animaux et des hommes : pour la perception des formes sensibles il n’y a pas de différence, mais pour la perception les animaux ont l’estimativa naturalis (ou instinct), les hommes la cogitativa ; l’homme a aussi la reminiscentia ; il n’y a que quatre vertus intérieures
    • dans la réfutation des arguments contraires, notamment : pourquoi le sens commun est appelé commun ; distinction des sensibles différents, perception de la perception

 

 

Résume :

 

Dans le cadre des facultés de l’âme, Thomas traite le sujet des sens intérieurs. La première question concerne leur distinction et leur nombre : six arguments sont avancés pour dire qu’ils ne sont pas distingués comme il convient (le dernier citant l’autorité de saint Augustin) et un argument, fondé sur Avicenne, pour la réponse contraire ; la solution est assez détaillée, discutant notamment la perception des intentions par les animaux et distinguant les fonctions du sens commun de celles des autres sens intérieurs, à savoir la phantasia ou imaginatio (considérées comme la même chose), l’estimativa (correspondant à la cogitativa ou ratio particularis, se situant au milieu du cerveau, chez l’homme) et la memorativa, qui assure aussi la réminiscence. A la fin, Thomas note qu’Avicenne assume une cinquième puissance entre l’estimativa et l’imaginativa, qui compose et divise des formes imaginées, mais il estime que la vertu imaginative suffit à cela, comme le dit Averroès dans son De sensu. Et ainsi, conclut Thomas, il suffit de supposer quatre vertus intérieures de la partie sensitive, à savoir le sens commun, l’imaginatio, l’estimativa et la memorativa.

Dans la réfutation des arguments contraires, il explique notamment comment le sens commun est dit commun et la perception de la perception.

 

Commentaire :

 

Ici, l’enseignement d’Aristote et d’Avicenne est discuté sous la forme de questions disputées et ce schéma est bien exploité pour montrer les diverses facettes du problème : pas moins de six arguments sont discutés pour la position non retenue. Dans la solution, Thomas passe en revue les divers thèmes que l’on a déjà rencontrés dans les commentaires précédents. Il conclut que quatre vertus intérieures suffisent pour diviser la partie sensitive de l’âme, comme le soutient Averroès. En cela, il diffère donc de la plupart des auteurs que l’on a vus plus haut ; notons cependant qu’Albert le Grand donne quatre types de classification à divers endroits de ses œuvres[10].

A propos de ce passage, Wolfson (1935, pp. 301-303) note entre autre que Thomas n’a pas la même exactitude qu’Albert le Grand : il ne reproduit pas correctement la théorie d’Avicenne, parce qu’il n’était pas conscient de la différence dans l’usage du terme cogitatio par Avicenne et Averroès. Thomas suit la classification d’Averroès telle qu’il la comprenait, avec les quatre facultés mentionnées plus haut. L’expression estimativa naturalis semble être une combinaison d’Averroès (natura) et d’Avicenne (estimatio).

Ici, contrairement à la Sentencia libri De anima qu’on a vu plus haut, Thomas se sent libre de traiter la matière concernant les facultés intérieures ; il s’agit d’une synthèse assez concise, suffisante sans doute pour le public auquel la Summa (une énorme synthèse) était destinée. Pour la doctrine du sens commun, elle ne nous apporte pas de vue nouvelles, à part la particularité du nombre des sens intérieurs, dont le sens commun fait partie.

 

 

Bibliographie selective :

 

R.-A. Gauthier, Sancti Thomae de Aquino …, Introduction ;

H.A. Wolfson, « The Internal Senses in Latin, Arabic, and Hebrew Philosophy », in The Harvard Theological Review 28 (1935) pp. 69-133;

S. de Boer, The Science of the Soul, p. 10.

 

 

 

[1] Cf. Albertus Magnus, De anima, pp. 164, 55 – 165, 38

[2] Pour la discussion des qualités actives ou passives des facultés sensitives, cf. notamment Anonymus Bernardini (n° 15), II, qu. 19 et 20 ; Albertus, op. cit., pp. 101, 104, 165 ; et la note de Gauthier, p. 186.

[3] Aristoteles, Anal. Post. 1, 18.

[4] Augustinus, De Genesi ad litteram 12, 16 (CSEL 28, 3, 2 p. 401).

[5] Avicenna, Liber de anima, i.e. Sextus naturalium,  ed. S. van Riet.

[6] Cf. Albertus Magnus (n° 16).

[7] I.e. dans la réfutation des arguments contraires.

[8] Avicenna, Liber de anima I, 5, éd. S. Van Riet, pp. 87-88.

[9] Averroes, In De sensu et sensato 2.

[10] Cf. Wolfson (voir la bibliographie) pp. 297-300 ; et voir ci-dessus n° 9.